Τα Σχήματα του Νέου Ελληνισμού – 3

Ο Νικόλαος Κάλας και ο ελληνικός μοντερνισμός

Παρασκευή 9 & Σάββατο 10 Ιουλίου 2010

 

Τα Σχήματα του Νέου Ελληνισμού είναι ένα ανοιχτό, «εν εξελίξει» σεμινάριο που αποσκοπεί στη μελέτη της έννοιας του Νέου Ελληνισμού και της συγκρότησής του σε λογοτεχνικούς, ιστοριογραφικούς και δοκιμιακούς/κριτικούς λόγους της νέας ελληνικής γραμματείας. Βασική επιδίωξή μας είναι να συζητηθούν σε διεπιστημονικό ορίζοντα τα ιστοριογραφικά σχήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας και κριτικής σκέψης, και να αναδειχθούν οι αναλυτικές κατηγορίες αλλά και οι μυθοπλαστικές αναπαραστάσεις μέσα από τις οποίες σχηματοποιήθηκε η εννοιολόγηση του Νέου Ελληνισμού από τον 18ο αιώνα και εξής. Το τρίτο σεμινάριο, με γλώσσα εργασίας την ελληνική, επικεντρώνει στο λογοτεχνικό και κριτικό έργο του Nicolas Calas.

 

Ημερομηνία:

Παρασκευή, 9 Ιουλίου 2010, 15:00 - 20:00
Σάββατο, 10 Ιουλίου 2010, 10:00 - 14:00

Τόπος:

Freie Universität Berlin
Seminarzentrum - Raum L 116
Otto-von-Simson-Straße 26
14195 Berlin

Ομιλητές:

• Prof. Dr. Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης)
• Dr. Αγγέλα Γιώτη (Ελεύθερο Πανεπιστήμιο Βερολίνου)
• Dr. Δήμητρα Καραδήμα
• Dr. Δημήτρης Κραββάρης
• Prof. Dr. Μαίρη Μικέ (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης)
• Prof. Dr. Δημήτρης Τζιόβας (University of Birmingham)
• Prof. Dr. Νίκος Χατζηνικολάου (Πανεπιστήμιο Κρήτης)
• Prof. Dr. Μιχάλης Χρυσανθόπουλος (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης)

 

Εισαγωγικές παρατηρήσεις

Για να συζητήσουμε για τον τρισυπόστατο (ας θυμηθούμε με την ταιριαστή αφορμή τον Αλέξανδρο Αργυρίου) Καλαμάρη, Ράντο, Σπιέρο, για τον Nicolas Calas, αποφασίσαμε πριν από κάποιους μήνες με τον Μιχάλη Χρυσανθόπουλο να οργανώσουμε ένα ακόμη Εργαστήριο στη σειρά «Τα Σχήματα του Νέου Ελληνισμού» του Freie Universität Berlin. Για την ακρίβεια το τρίτο πλέον στη σειρά. Σας καλωσορίζω και επισήμως και σας ευχαριστώ όλους θερμά για τη προθυμία να έρθετε στο φλεγόμενο σήμερα Βερολίνο.

Με τον γενικό τίτλο «Τα Σχήματα του Νέου Ελληνισμού» παραπέμπουμε σε έναν δεύτερο (πλάι στον Αργυρίου) Α.Α. των σπουδών του νέου ελληνισμού: στον Άλκη Αγγέλου, τον οποίο το Τμήμα Φιλολογίας της Θεσσαλονίκης, που δίνει δυναμικά σε επίπεδο διδασκόντων και μεταπτυχιακών φοιτητριών και φοιτητών σήμερα το παρών, είχε τιμήσει πριν από κάποια χρόνια με τον τόμο Τα άφθονα σχήματα του παρελθόντος.
Αναζητούμε κοντολογίς σχήματα, κατασκευές (στη γερμανική απόδοση του τίτλου κάνουμε λόγο για Konstruktionen der neugriechischen Kultur), πλαίσια, που τακτοποιούν (κάποτε αναστοχαστικά, κάποτε όμως ανεπίγνωστα) τα παρελθόν και ευθύνονται για τις νοητικές μας συνήθειες, τους τρόπους που κατανοούμε και ερμηνεύουμε το ιστορικό συνεχές και την κληροδοσία του αισθητικού παρελθόντος στο παρόν μας. Προφανώς, σε ένα γίγνεσθαι αδιάλειπτης αποσχηματοποίησης και ανασχηματοποίησης.
Τα σχήματα ευθύνονται συχνά πυκνά για την ίδια την Gestalt τού προς αντίληψη αντικειμένου. Ας μην επαναλαμβάνω τα αυτονόητα: τα οπτικά παράδοξα των φαινομενολόγων δείχνουν πώς τα αυτιά του λαγού μετατρέπονται από την άλλη σε ράμφος μιας πάπιας. (Και για να μην περιπέσουμε σε έναν εύκολο σχετικισμό ως προς την επιστημονική όραση, θυμίζω το γνωστό σε όλους και βγαλμένο από τη ζωή: άλλα τα μάτια του λαγού κι άλλα της κουκουβάγιας).
Από την άλλη τα σχήματα παγιδεύουν. Η αγγλική γλώσσα το γνωρίζει αυτό καλά με την κρίσιμη αμφισημία του framing. Υποκύπτω έτσι στον πειρασμό να τριτώσω τους λαγούς μου με μιαν αναφορά στην ωραία εκείνη ταινία του Robert Zemeckis: Who Framed Roger Rabbit.

Γιατί όμως ο Κάλας στο πλαίσιο μιας διερεύνησης των σχημάτων του νέου ελληνισμού;

Πρώτον, γιατί μοιάζει να συστήνει ένα αντίπαλο δέος σε ένα από τα ισχυρότερα σχήματα της ιστορίας της λογοτεχνίας μας, το μέχρι πρότινος δεσπόζον σχήμα της λεγόμενης γενιάς του ’30, όπως το τυποποίησε πρωτίστως ο Γιώργος Σεφέρης στο δοκιμιακό του έργο. Τους όρους, τις προϋποθέσεις, τις μετεξελίξεις και τις τύχες αυτού του οιονεί εναλλακτικού και στον καιρό του ασφαλώς ανεπίδοτου σχήματος του Κάλας οφείλουμε να τα συζητήσουμε. Μοιάζει, είπα, να συστήνει ένα αντίπαλο δέος, υπό την έννοια ότι ο Κάλας το προσπάθησε αλλά το πιθανότερο είναι ότι πολύ γρήγορα η μέριμνα αυτή έπαψε να τον ενδιαφέρει, να τον αφορά.
Τη ρευστότητα της δεκαετίας την αποδίδει πάντως περίφημα ο Οδυσσέας Ελύτης στο Χρονικό του και αρκούμαι να σας διαβάσω το γνωστό χωρίο:

[… ο Γιώργος Σεφέρης] έμελλε και να υπερισχύσει. Θέλω να πω, έμελλε να δώσει μορφή σε μια ρευστή κατάσταση και ν’ αποφασίσει για την εξέλιξη που θα ’παιρναν τελικά τα πράγματα στον τόπο μας. Η αδιαλλαξία, που την εκπροσωπούσαν ο Νικήτας Ράντος και ο Ανδρέας Εμπειρίκος (ο Εγγονόπουλος δεν είχε ακόμα κάνει την εμφάνισή του) θα υποχωρούσε. […] Κι ο αποκλειστικά διεθνής χαρακτήρας του [υπερρεαλιστικού] κινήματος θα παραχωρούσε τη θέση του σε μια καινούργια ανανεωμένη άποψη της ελληνικότητας. Αν ήταν η πιο σωστή άποψη αυτή, δεν το γνωρίζω. Γεγονός είναι ότι η συντηρητική αλλά εξαιρετικά ισχυρή και συγκροτημένη προσωπικότητα του Σεφέρη –αφαιρώντας από τους φίλους κάθε πρωτοβουλία και από τους πολέμιους κάθε επιχειρηματολογία– είχε κατορθώσει να την επιβάλει.

Το ότι πάντως η διαφορετικότητα του Κάλας υπήρξε δεδομένη ήδη εξαρχής, ας το συναγάγουμε από ένα ακόμη πορτρέτο του, καμωμένο από ένα έτερο enfant terrible της γενιάς, τον Γιώργο Θεοτοκά. Το «σατυρικό» του ποίημα «Ηδυπαθής ευπατρίδης από το Κουρδιστάν» είναι εύγλωττο:

Έφερεν όνομα βαθιά υποβλητικό:
Νικήτας Ράντος Σπιέρος Καλαμάρης
κι επρόφερε το ρο με κάποιον τρόπο
που φανερώνει διαλεκτήν προέλευσιν.
Εσπούδαζε ποικίλας επιστήμας
κοινωνικάς, θεοσοφιστικάς,
εδιάβαζε του κόσμου τα κιτάπια,
άλλα καταλαμβάνων κι άλλα μη,
πλην όλα τα σχολίαζεν αφ’ υψηλού
κι έγραφε στίχους της πρωτοπορίας
υπερμοντέρνους, φουτουριστικούς […]
Γυρνούσε κάθε βράδυ στα σαλόνια,
στα κέντρα, στις ταβέρνες, στα προάστια,
φιλομειδής, αβρός και χαριέστατος,
αλλά συχνάκις έβριζε κι εβρίζετο
κι ηρέσκετο να προκαλεί ζητήματα. […]
Έπαιζεν λίγο και με τον κομμουνισμόν,
πλην κατά τρόπον ευγενή κι ανώδυνον,
με πάσα την προσήκουσαν ευπρέπειαν,
όπως αρμόζει εις νέους από σπίτια,
λεπτοφυείς και μοσχοαναθρεμμένους,
σαν τον Ντιντήν, τον Τάκην Παπατσώνην,
τον ροδαλόν Ηλίαν Τσιριμώκον,
και πλείστους άλλους Κούρδους συμπαθείς,
περί πολλά τυρβάζοντας εις τας Αθήνας, […]
περί του έρωτος, περί των ιδεών,
περί Θεού, ψυχής και μεταφυσικής
και περί τένις, φλερτ, Καρλ Μαρξ και Φρόυδ,
ιδία δε περί φιλολογίας.

Δεύτερον, ο άτυχος στον καιρό του Κάλας γνώρισε στη μεταπολεμική συνέχεια και γνωρίζει μέχρι τις μέρες μας πλούσιες όσο και αντιφατικές τύχες σε πλείστες όσες ανασχηματοποιήσεις του πιο πρόσφατου σε εμάς παρελθόντος. Το παρελθόν μέλλον των ιστορικών πρωτοποριών του μεσοπολέμου (αισθητικών και πολιτικών) χρειάστηκε σε πολλές μεταπολεμικές κατασκευές και ο Κάλας δήλωσε την παρουσία του σε κάθε άλλο παρά ευάριθμα πλαίσια: ο τροτσκιστής Κάλας, ο Κάλας των κληρονόμων του υπερρεαλισμού από το Πάλι στη Συντέλεια, ο διασπορικός Κάλας – για να απαριθμήσω ορισμένα μόνο σχήματα.

Είναι προφανώς παρά πολλά θέματα για να τα συζητήσουμε σε δύο συνεδρίες. Θα χρειαζόμασταν εξάλλου και ισχυρή ενίσχυση (δυστυχώς, η Lena Hoff και η Έφη Ρέντζου δεν μπόρεσαν για προσωπικούς λόγους να έρθουν στο Βερολίνο), θα χρειαζόταν εντέλει ένα συνέδριο που θα φώτιζε διεπιστημονικότερα τις ζητήσεις. Καθότι όμως εποχή ισχνών αγελάδων αποφασίσαμε να αυτοπεριοριστούμε και έτσι λ.χ. να μην απευθυνθούμε σε πολλούς που θα έπρεπε σήμερα να είναι σήμερα στο Βερολίνο, όσον αφορά επί παραδείγματι στους φιλοσόφους, στην Αλεξάνδρα Δεληγιώργη, τον Παναγιώτη Νούτσο ή τον Σάββα Μιχαήλ.

Η σημερινή μέρα περιλαμβάνει έτσι 4 παρεμβάσεις και η αυριανή άλλες τόσες. Σήμερα τον λόγο θα πάρουν η Δήμητρα Καραδήμα, η Μαίρη Μικέ, ο Δημήτρης Τζιόβας και ο Μιχάλης Χρυσανθόπουλος. Αύριο η Αγγέλα Γιώτη, ο Δημήτρης Κράββαρης, η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου και ο Νίκος Χατζηνικολάου. Η πρώτη ανακοίνωση φέρει τον τίτλο «Ένα μακρύ ποδάρι στη νεοελληνική λογοτεχνία του 20ου αι.: η ετεροτοπία του Ν. Κάλας» και η τελευταία «Μεταμορφώσεις του Κάλας στην Αμερική».

Ετεροτοπία, κοντολογίς, και μεταμόρφωση. Θα όφειλα ίσως να κλείσω με ένα ποιητικό κείμενο του ίδιου του Κάλας. Προτίμησα ωστόσο να διαβάσω ένα του Σαχτούρη:

Ο Τρελός Λαγός

Γύριζε στους δρόμους ο τρελός λαγός
γύριζε στους δρόμους
ξέφευγε απ' τα σύρματα ο τρελός λαγός
έπεφτε στις λάσπες

Φέγγαν τα χαράματα ο τρελός λαγός
άνοιγε η νύχτα
στάζαν αίμα οι καρδιές ο τρελός λαγός
έφεγγε ο κόσμος

Bούρκωναν τα μάτια του ο τρελός λαγός
πρήσκονταν η γλώσσα
βόγγαε μαύρο έντομο ο τρελός λαγός
θάνατος στο στόμα

Μίλτος Πεχλιβάνος

 

"Ο Νικόλαος Κάλας και ο ελληνικός μοντερνισμός" - Πρόγραμμα (pdf)